SERIE 111 LEGENDARISCHE VOETBALHELDEN SINDS 1920
111 Legendarische Voetbalhelden sinds 1920. Wie zijn ze, die honderd voetballers, tien keepers en dat uitzonderlijke fenomeen? Maak mee deze wandeling met auteur Raf Willems door het voetballandschap van de voorbije eeuw. In aflevering achttien belichten we het ‘goddelijke, gekke, geniale’ sambaspel van de Braziliaanse artiest der artiesten Garrincha. Hij lokte ooit 150.000 toeschouwers voor een competitiematch naar Maracana en bijna 200.000 voor een partij van de Seleçao. Hij stierf in complete eenzaamheid.
GARRINCHA: GODDELIJK, GEK, GENIAAL, EENZAAM
Brazilië-Tsjecho-Slowakije 3-1, finale Mundial Chili, 17 juni 1962
Garrincha. Was hij de voetballer die elke Braziliaan wil zijn? Is hij de Braziliaanse oervoetballer? De creatiefste, de geestigste, de intuïtiefste, de onberekenbaarste, de meest clowneske: ziedaar de wereldbekerwinnaar van 1958 en 1962. Van zijn vijftig interlands verloor hij slechts de allerlaatste (42 zeges, 1 nederlaag).
Biograaf Ruy Castro vatte het krachtig samen in zijn boek Estrela Solitario (Eenzame Ster) : ‘De Brazilianen respecteerden Pelé, maar identificeerden zich met Garrincha. Dat werd duidelijk bij zijn overlijden in 1983. Tienduizenden schaarden zich in de rouwstoet achter de brandweerwagen die hem van Maracana naar zijn geboortedorp Pau Grande bracht. Achtduizend mensen drongen samen rondom de begraafplaats. Zijn kinderen raakten niet tot bij de kist voor de laatste groet.’
Alegria do povo
Men noemde hem ‘Mané, die werd geboren met de bal aan de voet.’ In zijn geboortedorp Pau Grande werd hij ingeschreven als Manuel dos Santos.
Men zegt dat de vroedvrouw schrok van zijn kromme beentjes: het linker boog naar buiten en het rechter keerde naar binnen. Zijn zus doopte hem op zijn vierde tot garrincha, naar het winterkoninkje dat hij met zijn katapult uit de bomen knalde. Door zijn scheve ruggengraat was zijn linker X-been zes centimeter langer dan zijn rechter O-been. De dokters keurden hem af voor het voetbal, maar hij zou zijn eigen ondeugende kroniek schrijven als a alegria do povo, ‘de vreugde van het volk’. Garrincha bevrijdde zijn land van het wereldbekerpessimisme dat zich sinds de eerste editie van 1930 in de geesten had genesteld. Hij was het archetype van de sambaspeler, het geïdealiseerde oermodel met wie de gemiddelde Braziliaan zich identificeerde: de sympathieke desperado die zijn schelmenstreken opvoerde aan de buitenkant van het veld.
Onbegrepen door zijn medespelers, dodelijk voor de vijand, begeerd door de vrouwen. Het spel en de persoonlijkheid van Garrincha zetten ook de voetbalgeleerden en psychologen op het verkeerde been. De ongeletterde dribbelaar werd smalend ‘simpel’ genoemd. Zelf had hij wellicht snel in de smiezen dat zijn imago van ontoerekeningsvatbaarheid hem in staat stelde volledig zijn zin te doen. Hij ontsnapte uit trainingskampen op zoek naar vrouwen, want naar zijn oordeel was seks de belangrijkste lichaamsoefening om zichzelf fit te houden. De gemiddelde Braziliaan identificeerde zich evenzeer met zijn gulzigheid naar lust.
Nelson Rodrigues, de befaamde literator-theaterrecensent-voetbalcolumnist, zag het stadion als een schouwburg met Garrincha als de improviserende acteur, de oncontroleerbare die zowel met de balletpirouette als de carnavalsact in zich had. In zijn gebundelde Crônicas de Futebol benoemde hij de figuur Garrincha tot een show op zich: ‘Garrinchad dacht niet na, maar bracht wel een niet eerder geziene vrolijkheid in het spel. Als hij zijn nummer opvoerde, lachte de menigte. Zijn balcontacten ontlokten een vorm van genot als bij het bekijken van een meesterwerk. De supporters van de andere teams, keerden zich niet tegen hem, maar juichten hem na afloop ook toe.’
Charlie Chaplin
De ‘ontdekking’ van Garrincha past helemaal bij zijn personage. Botafogospeler Arati zag hem toevallig in Pau Grande op zijn vrijwel onimiteerbare manier met de bal jongleren. Hij overtuigde hem om zich bij zijn club aan te bieden. De coach lachte hem uit toen hij hoorde dat hij op de rechtsbuiten speelde, want dan zou Nilton Santos op zijn weg vinden, de beste linksachter ter wereld. Garrincha dribbelde Nilton naar alle hoeken van het veld en zijn contract lag klaar. Dat was in de zomer van 1953. Tijdens zijn eerste Europese tournee speelden Botafogo de Franse topclub Stade de Reims zoek: bij 1-5 sommeerde de coach om ‘de bal in de ploeg te houden’, want hij wilde de vernedering niet te groot maken. Garrincha nam de boodschap letterlijk en startte met dribbels, schijnbewegingen en het rondtikken van het balletje tot het thuispubliek hem een staande ovatie gaf. Zijn coach noemde hem van dan af ‘Charlie Chaplin’. Hij werd schromelijk onderbetaald. Hij wist het, maar het deerde hem niet.
Maracana, de mythe. De tempel ontleende zijn mystiek aan Garrincha. Hij lokte met zijn ‘gestoorde, schone voetbalkunst’ geregeld meer dan 150.000 doldwaze toeschouwers. Dankzij zijn beroemde schijnbeweging: de bal tussen de kromme benen, in stand wachtend op de verdediger, veinzen buitenom te gaan, stoppen, gaan, stoppen, gaan. Een keer of zeven na elkaar. Vooral in zijn unieke samenspel met strateeg Didi tilde Garrincha Botafogo vanuit Maracana naar ongeziene dominantie elf Braziliaanse kampioenschappen en negen internationale toernooizeges in zijn decennium 1954-1964. Met de Seleçào voegde hij er nog zes hoofdprijzen aan toe. Maracana was zijn decor, het podium voor zijn goddelijke gekte. Didi gold als dé autoriteit van zijn tijd – zijn medespelers spraken hem onderdanig aan met ‘meneer’ – maar Garrincha haalde ook met hem zijn karakteristieke grol uit en greep hem evengoed in zijn geslachtsdelen.
In ‘The Brazil Book of Football’, een Engelse visie uit 1963 op het Braziliaanse wereldbekerfenomeen van 1958 en 1962 vertelt hij in zijn eigen woorden zijn verhaal onder de kop ‘A love of freedom’: ‘Ik hou van de vrijheid in het voetbal, want voor mij is het een spel. Zelfs op de wereldbeker trachtte ik nog altijd te voetballen zoals in de steegjes van Pau Grande.’
Leer dribbelen
‘Ik discussieerde nooit over geld, ik wilde voetballen. Ik verzette me fel tegen het systeem waarin ze me wilden duwen. Ik rebelleer tegen tactische orders omdat ik de individuele kwaliteit verkies om te winnen. Mijn suggestie aan de jeugd: leer dribbelen. Om die reden verbande men mij op het WK aanvankelijk uit het elftal. Pas in de derde match, omdat het stroef liep, stelden ze mij op. Ik zorgde voor carnaval en dribbelde en danste als in een samba. Het werd mijn sterkste optreden voor de nationale ploeg.’
En hoe! De eerste drie minuten tegen de Sovjet-Unie van doelman Lev Yashine omschrijft men in Brazilië tot vandaag als ‘de mooiste’. Garrincha trof de paal binnen de veertig seconden, na drie dribbels. Pelé trapte op de lat na 1’55 op zijn aangeven. En in de derde minuut schotelde hij Vava een doelpunt voor. Zelfs Yashin, de nummer één van de wereld, floot van bewondering. De statistiek van de Seleçào wees die dag op 36 aanvalspogingen, waarvan achttien met het etiket ‘doelrijp’. Het kwartet Didi-Pelé-Vava-Garrincha ontregelde de defensies van Frankrijk (halve finale) en Zweden (finale), telkens met 5-2. Brazilië droeg het wereldbekergoud aan hem op, blondines stonden voor hem in de rij – en één ervan voedde later een jongen op die als twee druppels water op hem leek – maar hij bleef de schelm die in zijn stamkroeg in Pau Grande streken uithaalde met zijn drinkebroers.
En van dan af ook op zijn fiets de meisjes uitnodigde voor een tochtje tot aan de waterval…Op hun vraag: ‘Je bent toch getrouwd?’ – hij had intussen vijf dochters en één niet erkende zoon – volgde het laconieke antwoord: ‘En dan? Dat is toch geen ziekte?’ Vier jaar later ontroerde hij de wereld toen hij in Chili 1962 het wereldbekerbeeldje wiegde als een pop na de zege op Tsjecho-Slowakije (3-1). Hij kreeg de oorkonde van ‘beste voetballer’. Maracana onthaalde hem als een held. Pau Grande stelde voor om de naam van het dorp te veranderen in ‘Garrincha’, maar hij weigerde zijn medewerking. Hij verkoos het kroeggabberschap boven dat van ereburger. En toen ontmoette hij Elza Soares.
Clandestien met zangeres
De populairste Braziliaanse zangeres die samba mengde met jazz en bossanova stal zijn hart. Hij liet zijn vrouw en dochters achter in Pau Grande en verhuisde naar de Copacabana, waar het verliefde ‘celebritykoppel’ uren aan elkaar besteedde. Ruy Castro schuwt in zijn biografie geen enkele schaamte bij de beschrijving: ‘Hun seksuele daden duurden zelfs de hele nacht, want Garrincha had slechts vijftien minuten nodig om op adem te komen. Hij beschouwde het seksspel als een vorm van sport. Daarbij kirden ze van de pret en maakten zoveel kabaal dat de buren de politie op hen afstuurde wegens nachtlawaai.’
Garrincha meende het Elza. Voor het eerste in zijn leven staakte hij de jacht op andere vrouwen. Het koppel kreeg het hard te verduren. Castro beschrijft gedetailleerd hoe de militaire coup van 1964 de carrière van Soares ruïneerde: ‘De zangeres vertoefde aan de zijlijn van het progressieve politieke kamp rond president Jango Goulart. Ze was bevriend met hem en haar songs kenden een ongekende populariteit. Ze schreef singles ten voordele van het democratische referendum en men noemde haar de koningin van de metaalbewerkers. Toen de tanks door de straten van Rio rolden en Jango door de militairen van de macht werd verdreven, veranderde het leven van Soares en Garrincha drastisch.’ Van dan ontvingen ze dreigtelefoons met racistische beledigingen en Elza’s muziek werd alleen nog in de clandestiniteit gedraaid. Garrincha sukkelde met blessures, zijn loopbaan eindigde abrupt in 1967 en de belastingdiensten dwongen hen tot de verkoop van hun huis.
Drankduivel
De drankduivel haalde hem neer: incontinentie, delirium tremens, paranoia. Hij verdacht Elza van bedrog en na een zoveelste gewelddadige ontsporing wees ze hem in 1977 de deur. Van dan af zwierf hij als een nomade tussen Rio en Pau Grande. Een sociale organisatie die voetbalclinics opzette voor straatkinderen hield hem uit de goot. Garrincha geloofde in zijn taak: kinderen helpen via de bal. Op kerstdag 1982 speelde hij zijn laatste partijtje, sprak nog 30.000 kinderen toe over de gevaren van alcohol en drugs en scharrelde en passant nog met de 63-jarige hotelmeid. Drie weken overleed hij na een al te liederlijk leven. Berooid. Alleen. De beste buitenspeler aller tijden lokte 133.000 kijkers naar Maracana voor zijn afscheidsmatch. Hij was tegelijk de Estrela Solitario, de eenzame ster, die zichzelf de dood indronk. Bij zijn uitvaart stond op straat een intimistische slogan gekalkt: ‘Vroeger was je de vreugde van het volk, vandaag weent de wereld om jou.’ Garrincha.
Het palmares van Garrincha
