Bolsonaro. Aanhangers van de voormalige Braziliaanse president bestormen op dit ogenblik het parlement, hooggerechtshof en presidentieel paleis. Eerder voerden ze al aanslagen uit op sympathisanten van de huidige president Lula.
Wat te denken van presidentskandidaten die de uitslag van de verkiezingen niet aanvaarden? En vervolgens hun aanhang indoctrineren – brainwashen als ware het een sekte is een betere omschrijving – en oproepen tot geweld? Bestaat er binnen de democratische rechtsorde een meer ergerlijke en te mijden soort van politici? Welnee!
Ik neem u even mee naar de befaamde dubbelpass van Lula en Socrates, de vakbondsleider en de voetballer, die veertig jaar geleden de Braziliaanse militaire dictatuur ten val bracht. Vandaag balanceert Brazilië dus opnieuw op een variant van een onaanvaardbare ‘nieuwe orde’. Met dank aan de fratsen van Bolsonaro, die tijdens zijn ambtstermijn zijn land naar de rand van de afgrond dreef.
SOCRATES EN DE JONGE LULA, BROER RAI EN DE OUDE LULA
Socrates en Lula. De voetballer en de vakbondsleider. Een een-tweetje onder hen veranderde Brazilië in de vroege jaren tachtig van aanschijn: van een militaire dictatuur naar een parlementaire democratie. Exact veertig jaar geleden – in 1983 – stak Socrates met zijn voetbalbeweging Democracia Corintiana het vuur aan de lont en viel het tirannieke regime.
Rai is de broer van Socrates, hij werd wereldkampioen met zijn land in 1994. Hij sprak tijdens de laatste editie van de Ballon d’Or openlijk zijn steun uit aan Lula tijdens zijn race om het presidentschap met Bolsonaro. Rai deed dat tijdens de uitreiking van de eerste ‘Socrates Prize’ aan de Senegalese spits Sadio Mané. Deze prijs draagt de naam van zijn overleden broer en beloont vanaf dit jaar de voetballer met de beste sociale en humanitaire projecten.
Tien jaar geleden ontmoette ik Sao Paulo de biograaf van Socrates.
Het waait over Sao Paulo, de wind is waarlijk hevig. Ik kijk naar de futuristische witte dakrand van het in aanbouw zijnde wereldbekerstadion van Corinthians. Het is juni 2013, het tijdstip van de Confederations Cup. Een half jaar later zal hier zich een drama voltrekken met twee dode arbeiders en een vernielde tribune tot gevolg.
In deze winderige woestenij heb ik afgesproken met Ricardo Gozzi. Hij is journalist en ghostwriter van de voetballer Socrates geweest. Samen schreven ze het boek ‘Democracia Corintiana’, over een voetbalclub die precies dertig jaar geleden de deur opende voor een democratische Braziliaanse maatschappij.
John Lennon en Che Guevara
“Ken je zijn twee helden?” Dat vraagt Ricardo Gozzi me als we in zijn ouderwetse auto stappen voor een rit van het nieuwe naar het oude stadion van Corinthians. Ik blijf het antwoord schuldig: “John Lennon en Che Guevara.” klinkt het, waardoor mijn enthousiasme meteen met enkele graden stijgt. Het regent pijpestelen en de temperatuur klimt niet boven de twaalf. Midden juni is het winter in de buitenwijken van Sao Paulo.
Socrates was op zijn beurt één van de helden uit mijn jeugd. Ik roep even met u in herinnering, de wereldbeker van 1982. Wie was het beste elftal? Brazilië! En haar geniale strateeg? Socrates! Even voorstellen: het futebol arte volgens zijn filosoof.
FUTEBOL ARTE EINDIGT IN MINEUR
Het is 5 juli 1982. Het WK in Spanje, Brazilië-Italië, tweede ronde. Brazilië heeft genoeg aan een punt om de halve finale te bereiken. Italië kwakkelt door het WK met drie kleurloze gelijke spelen én een catenacciotriomf op Argentinië (2-1). Brazilië schrijdt superieur door het tornooi. De Sovjet-Unie (2-1, met de as van Dynamo Kiev) en de scherpe outsiders Schotland (4-1, met de as van Europa’s sterkste clubelftal Liverpool) krijgen geen vat op het demonstratief vertoon. Medelijden met Nieuw-Zeeland beperkt de score tot 4-0. Aartsrivaal Argentinië incasseert een vernedering (3-1, rood voor Maradona).
De superlatieven zoemen rondom het sambaspel. Brazilië waant zich al wereldkampioen. De wervelende balcirculatie drijft op dialogen van voetbalfilosoof en aanvoerder Socrates. Eén keer raken, de korte bal wisselt af met de lange pass. Futebol Arte van een wonderbaarlijk middenveld Falcao-Zico-Socrates-Cerezo. Tot de Italiaanse sluipmoordenaar Rossi genadeloos toeslaat. Twee keer reeds heeft de Turijnse golden boy de talmende Braziliaanse defensie tot in de perfectie gevloerd, met tussendoor de 1-1 van Socrates.
Na de gelijkmaker van Falcao balanceert Brazilië op de rand van de doorbraak. Op de derde goal van Rossi heeft Socrates, die het temperament van zijn team niet kan temperen, geen repliek (2-3). Zelden heeft een ploeg het WK zo gedomineerd als Socrates’ Seleçào. De ontgoocheling verteerde nimmer.
VOETBALFILOSOOF MET VRIJE GEDACHTEN
Wie was hij, die Brazileiro Sampaio de Souza Viera de Oliveira? Hij die werd geboren op 19 februari 1954. Zijn vader liet zich verleiden door de Griekse Oudheid en noemde zijn zoon Socrates. Naar de filosoof die in de vierde eeuw voor Christus de Griekse jeugd wijsheid bijbracht met zijn ‘Socratische dialogen’: het verschaffen van inzicht door het stellen van vragen. De voetballer Socrates ontdekte bij zijn illustere naamgenoot de belangrijkste levensles: de gedachten zijn vrij.
Hij groeide op in een studentenstad en aan de universiteit werd het verzet tegen de militaire dictatuur gedoceerd. Zijn doktersstudie dreven hem naar de charismatische vakbondsleider Lula. Die stimuleerde met zijn arbeiderspartij PT de studentenstrijd voor mensenrechten en tegen de schrijnende armoede. Socrates stond mee op de eerste rij. Hij bleef als voetballer zijn jeugdige standpunten trouw.
Bij doelpunten toonde hij een gebalde vuist. Hij noemde dat een stil protest tegen de honger in zijn land en tegen de tirannie. Hij voetbalde op het ritme van het tropicalisme. Met deze nieuwe muzikale genotmix mengde geestesgenoot Gilberto Gil in de jaren zeventig bossa nova, jazz, samba en rock door elkaar. Als aanklacht tegen de politieke censuur. Socrates sloot er zich graag bij aan, als een dansende dokter tegen de dictatuur.
DE DRANK ALS COMPAGNON
De man die pas was begonnen met voetballen tijdens zijn studies geneeskunde was ook vader van zes kinderen. Hij overleed aan de gevolgen van alcoholmisbruik in het voor hem wel toepasselijke Albert Einstein Hospitaal van Sao Paulo. De ‘meester van het middenveld’ was in zestig interlands goed voor 22 doelpunten.
Ik overloop met Ricardo Gozzi in de wagen – zijn geboortestad is zo immens dat de biograaf enkele keren het spoor bijster raakt in de doolhof tussen de twee voetbaltempels en bij benzinestations de weg moet vragen – een paar markante uitspraken van ‘the king of the backheel’.
De biograaf wijst op het lichtjes dramatische ‘drank was mijn compagnon’, op het einde van zijn leven. Hij focust liever op de altijd terugkerende kritiek van zijn voormalige vriend op de structuren: “Het Braziliaanse voetbalbestel wordt gerund door corrupte figuren die er ten onrechte veel geld mee verdienen en die hand- en spandiensten verleenden aan de dictatuur.”
En op zijn andere stokpaardje, dat van het Futebol Arte, dat hij altijd verkoos boven het resultaatsvoetbal. Vandaar ook zijn opgemerkte ‘laatste levensdaad’: een oproep aan Pep Guardiola om… bondscoach te worden van Brazilië tijdens het wereldkampioenschap van 2014 want “hij is de enige die volgens onze oude waarden voetbalt.”
DEMOCRACIA CORINTIANA ALS DROOM
De geelgroene kanaries waren dus geen wereldkampioen geworden in 1982. Socrates bezon zich over een nieuw ideaal: een twist met de dictatuur. Als lid van de immens populaire Sport Club Corinthians Paulista, kortweg Corinthians met Lula als fan voor het leven, dokterde hij aan zijn droom: I have a dream! Die gaf hij een naam.
Ricardo Gozzi toont het boek dat hij als ghostwriter met Socrates schreef: Democracia Corintiana. A Utopia em Jogo. Hij geeft duiding bij het merkwaardige proces van een beweging voor burgerrechten vanuit het voetbal in een land dat sinds 1964 kreunde onder een hardvochtig regime: “In 1982 stond Socrates op voor zijn rechten. Samen met de andere topspelers Wladimir en Walter Casagrande – en geruggesteund door een vooruitstrevende voorzitter – leerde hij de medespelers deelnemen aan een proces van discussie, vrije mening en democratische consensus.”
Seks voor of na de match?
“Ze veranderden zelfs de naam van de club in Democracia Corintiana. Men debatteerde over de speelstijl – creatief en aanvallend – en over de verdeling van de inkomsten. Evengoed over de onderlinge omgangsvormen: wanneer en wat eten we? Een dagelijks rumritueeltje met de cachaça-cocktail? Seks voor of na de match? Wel of niet ‘op afzondering’? Niet dus, want de Braziliaanse voetballers werden als het ware twee dagen voor elke wedstrijd ‘opgesloten’ en van hun families geïsoleerd.”
“De president organiseerde culturele vorming en deelde bij goede resultaten tickets uit voor theater- en bioscoopvoorstellingen. Socrates experimenteerde met een vorm van individueel stemrecht, een onbekend fenomeen in de door de militairen misvormde Braziliaanse samenleving van die tijd. De spelers leerden hun lot in eigen hand nemen en na verloop van tijd vuurden ze zelfs kritiek af op de politiek, of beter gezegd: ze laakten het gebrek aan keuzevrijheid.”
Ludieke acties
“Met onder meer ludieke acties. Ze riepen de fans op om ideeën te formuleren voor boodschappen op de shirts van de club. Met name reclametaal, grappige mededelingen en sociale slogans. Zoals, enigszins verrassend: ‘Verkiezingen Nu!’ En zo geschiedde: Democracia Corintiana kondigde zich aan als de voorloper van de vreedzame nationale bevrijdingsbeweging Diretas Jà, zijnde de simpele eis voor parlementaire en presidentsverkiezingen.”
“Op 27 november 1983 protesteerden 40.000 Paulista’s. Met de nodige symboliek: voor het Estadio do Pacaembu van Corinthians, aan de Plaça Charles Miller, naar de Schotse stichter van het Braziliaanse voetbal in de negentiende eeuw. Op 16 april 1984 zongen en scandeerden zelfs 1,5 miljoen mensen in de straten van Sao Paulo. De Democracia Corintiana was dààr!”
“Socrates hield er zelfs een toespraak en genoot respect bij artiesten, zakenmensen, politici en activisten. Het meest nog: bij de eenvoudige voetbalfan. Met de slogans ten voordele van democratie en vrijheid had het elftal van Corinthians het prestigieuze kampioenschap van de staat Sao Paulo gewonnen.”
Militairen vallen van sokkel
Het is even pauzeren geblazen, de uiteenzetting van Ricardo Gozzi vraagt om een verwerkingsproces bij een Braziliaans slavendrankje. Hij verwijst nog naar de conclusie van zijn boek die hij uitbesteedde aan Maria Vitoria Benevides, professor in de politicologie aan de pedagogische faculteit van de universiteit van Sao Paulo. Zij bestudeerde het voetbalfenomeen en beschouwde Democracia Corintiana als een voorloper die de opening in de dialoog over vrijheid vorm heeft gegeven.
Ze schreef dat de voetbalbeweging van Socrates aan Brazilië de weg toonde naar het geloof in en het respect voor de keuze van de meerderheid. In 1984 vielen de militairen alsnog van hun sokkel. Socrates beschouwde bij een terugblik in 2009 naar aanleiding van de vijfentwintigste verjaardag van zijn DC deze periode als de mooiste van zijn leven. De ‘meester van het middenveld’ was in zestig interlands goed voor 22 doelpunten. Hij hield dus van John Lennon. De filosoof van het Futebol Arte. De dansende dokter tegen de dictatuur. Ij die met de ‘jonge Lula’ een voetbal-een-tweetje opzette. Wil er een nieuwe ‘Socrates’ opstaan die de ‘oude Lula’ steunt? Van Neymar zal het niet komen.
