Helmut Schön ontwierp ‘die Kunst des Fussballs’ dankzij Jimmy Hogan

Biografie bondscoach Mannschaft 1964-1978 verkozen tot beste Duitse voetbalboek 2017

 De Deutscher Akademie für Fussball Kultur is een monument in het Duitse voetballandschap. Deze week verkoos zij, traditiegetrouw in de aanloop naar de Frankfurter Buchmesse, het beste voetbalboek van het jaar. In 2017 werd het levensverhaal van de voormalige bondscoach Helmut Schön (1964-1978) bekroond: Helmut Schön, eine Biografie van auteur Bernd – M.Beyer en Verlag die Werkstatt. Duitsland bezit de beste voetbalboekencultuur ter wereld. En bovendien: de media gaan op volwassen wijze met het betere voetbalboek om. Ik snuffel al in het Duitse voetbalboekenmilieu sinds 1992 en haalde er veel inspiratie. Helmut Schön veranderde de verstarde Duitse voetbalopvattingen en ontwierp ‘die Kunst des Fussballs’. Terwijl ik dit portret post, kijk ik naar Noord-Ierland-Duitsland (1-3). De Weltmeister is op weg naar zijn negende overwinning op negen, scoorde gemiddeld vier goals per kwalificatiewedstrijd en ondernam het hoogste aantal doelpogingen van alle Europese teams. Met enkele zeer talentvolle en jonge spelers. Getekend: Joachim Löw, die qua voetbalvisie in de voetsporen trad van Helmut Schön. Net als Jupp Heynckes, de nieuwe trainer van Bayern.

De man met de muts, met ‘aanvallen’ als voetbalmotief en ‘twijfel’ als levensbeschouwing

De geschiedenis wierp Helmut Schön (bondscoach van 1964 tot 1978) een gouden babyboomgeneratie in de schoot. Op het einde van de jaren zestig van de twintigste eeuw timmerden twee teams met zeer verscheiden speelstijlen zich een weg naar de Europese top: het technische Borussia Mönchengladbach van Günter Netzer en het tactische Bayern München van Franz Beckenbauer. Het voetbal van Borussia Mönchengladbach werd omschreven als elegant en fantasierijk; dat van Bayern München als stabiel en dodelijk doeltreffend (Gerd Müller). Helmut Schön leidde de Mannschaft naar het Europese (1972, Sovjet-Unie 3-0) en het wereldgoud (1974, Nederland 2-1). In 1972 volgens de Borussiaprincipes van de schoonheid, in 1974 aan de hand van het realisme van Bayern. Schön voelde zich in 1972 een zeer gelukkig mens. Dat kan minder gezegd worden van 1974: wereldkampioen in eigen land, maar enkel na bittere menselijke ontsporingen in de eigen selectie. En na een dramatische vernedering in de meest denkbare gepolitiseerde wereldbekerwedstrijd, die tussen de Bondsrepubliek en de Duitse Democratische Republiek. De filosoferende Helmut Schön hield van aantrekkelijk, aanvallend voetbal. Hij leerde zijn levenslessen bij…Jimmy Hogan, destijds coach van de Sport Club in zijn geboortestad Dresden.

Hogans beautiful game: van Austria’s Wunderteam 1932 tot Magic Magyars 1953

Helmut Schön (1915-1996), dat was voetballen volgens Jimmy Hogan.

Voetballen volgens Jimmy Hogan, dat deden het Oostenrijkse Wunderteam (1931-1934) en de Magische Magyaren van Hongarije (1950-1954). Er was door nationale elftallen nooit beter – in de zin van sierlijker, schoner én sneller – gevoetbald in Europa dan door Oostenrijk 1932 en Hongarije 1953. Ze beoefenden de kunst van het voetballen volgens de leer van Jimmy Hogan. De katholieke Ierse Engelsman verenigde het Schotse passing game met het joodse individualisme. Hij was nauw verbonden met de strekking van het joodse humanisme via zijn coachingswerk bij clubs als MTK Boedapest, Austria Wenen en Racing Club de Paris. In Duitsland passeerde de globetrottende missionaris van the beautiful game op het einde van de jaren twintig bij het liberaal getinte Dresdner Sport Club. In het boek Prophet or Traitor. The Jimmy Hogan Story brengt Norman Fox in herinnering hoe functionarissen van Dresdner SC bij zijn komst prat gingen op haar duizend leden, vijf voetbalvelden en veertien teams. Bij zijn vertrek, vier jaar en evenveel kampioenenschalen later, telde de boekhouder 1750 leden, negen velden en 43 teams. De stroom was niet te stoppen. Eén van die nieuwelingen luisterde naar de naam van… Helmut Schön. Hij volgde enthousiast en leergierig een van de wekelijkse demonstraties van Hogan voor de jeugd van zijn stad. Soms kwamen 5000 jongens per maand langs om een training bij te wonen. Hogan keek streng toe op zijn eerste stelregel: ‘Football is an exercise for the mind as well for the body.’

Helmut Schön speelde van 1933 tot 1950 in het eerste elftal van Dresdner SC. Bij de dood van Jimmy Hogan, op 30 januari 1974, greep Schön naar de pen om de man te eren die hem meer dan veertig jaar eerder had leren voetballen. Hij schreef in een brief aan de zoon hoe hij bij elke trainingssessie het advies van de vader in zijn hoofd had: ‘The Sport Club Dresden does not exist anymore. But the days when your father laid the foundation for the subsequent great succes of this club remain alive in our memories. In my lectures to coaches today, I still mention his name frequently.’ En Hans Passlack, de toenmalige secretaris-generaal van de DFB, voegde er aan toe: ‘The coaching activities of your father are remembered in our country to this very day. We have built upon the results of his work and therefore owe him a great deal.’

Die Kunst des Fussballs vanuit de menselijke aanpak

Helmut Schön. Zoon van een kunsthandelaar. Liefhebber van opera. Ontwerper van die Kunst des Fussballs binnen de DFB. Niet volgens de lijn van Sepp Herberger, zijn voorganger dien in 1954 de wereldbeker won. Wel in het spoor van Hogan. Individuele aanpak, democratisch en antiautoritair. Herberger duldde geen millimeter aarzeling over zijn methodes, bij Schön was de terughoudende twijfel een vorm van levensbeschouwing. Hij geloofde niet in de klassieke autoriteitsverhouding tussen coach en spelers. Der Mann mit der Mütze, verwijzend naar de geruite pet die hij bij elke gelegenheid droeg, vulde zijn positie aan de top van de piramide in ‘met het hart’. Volgens Folke Havekost in Fussballlegenden. Helmut Schön vertrok hij in zijn benadering steeds vanuit ‘de mens’. Men eerde hem als een goede psycholoog met een uitstekende feeling voor de opleiding van jonge talenten.

De gewetensvolle liberaal: vrijheid versus nazisme en stalinisme

 Auteur Hubert Dahlkamp bestempelt hem in het naslagwerk ‘Strategen des Spiels. Die legendären Fussballtrainer’ als der gewissenhafte Liberale, de gewetensvolle liberaal. Gewetensvol, vanuit een visie op traditie en betrouwbaarheid. Liberaal, vanuit een aanvoelen voor menselijke vrijheid. Schön kwam in conflict met zowel het nazisme als stalinisme. Hij weigerde op zijn 24 ste, in 1939, het verplichte lidmaatschap van de NSDAP. Met de droge, terugblikkende mededeling: ‘Een toetreding tot de SS had de breuk met mijn ouders betekend.’ Vanuit het kunstmilieu had vader Schön goede contacten met joodse medeburgers. In de nieuwe DDR-staat, onder de vleugels van de Sovjet-Unie, werd de inwoner van Dresden in 1949 benoemd tot bondscoach. De communistische functionarissen ‘ontmaskerden’ zijn vrijheidslievende inborst. Men schold hem uit voor ‘verrader-provocateur’ en bij de eerste gelegenheid die zich aandiende, vluchtte hij naar West-Berlijn. Hij schreef zich in voor een cursus ‘voetbaltrainer’ aan de Sporthogeschool van Keulen, nam tussen 1952 en 1956 het nog ‘onafhankelijke’ Saarland onder zijn hoede en trad dan toe tot het team rond bondscoach Sepp Herberger. Na acht jaar assistentschap kreeg hij in 1964 de volle verantwoordelijkheid.

Voetbal als speels model voor de gemeenschap met Mannschaftswunder 1972

Van dan af koos West-Duitsland voor het offensief. Via aanvallend en creatief middenveldspel, vanuit spelvreugde en zelfvertrouwen. Hij vatte zijn filosofie samen als: ‘Voetbal is een speels model voor onze gemeenschap. Zo eenvoudig, dat iedereen het verstaan kan, zo gevarieerd als het leven zelf. Men moet steeds nieuwe oplossingen bedenken.’ Bij de wereldbeker van 1974 bleef hij zijn gereserveerde zelf. Hij nam er als het ware akte van dat West-Duitsland wereldkampioen was geworden.

Na de Europese titel van 1972 in België ging hij uit de bol en liet hij alle remmingen varen. Dat was zijn Mannschaft. Met als sleutelspelers Franz Beckenbauer, Gerd Müller, Günter Netzer en Jupp Heynckes, de nieuwe trainer van Bayern. Dit elftal bracht het voetbal voor het voetlicht zoals het gespeeld hoorde te worden. Dat was het voetbal volgens Helmut Schön. Dat was voetballen volgens Jimmy Hogan. Wunderteam 1932. Magic Magyars 1953. Mannschaftswunder 1972. Het heeft gediend als inspiratiebron voor Joachim Löw.