Op 2 december 2023 viert Antonin Panenka zijn 75 ste verjaardag. Hij werd wereldberoemd door één beweging: de strafschop waarmee hij tijdens de finale van EK 1976 de West-Duitse doelman Sepp Maier vloerde. Die penalty – Jan Mulder stelde voor om het begrip voor altijd te vervangen door ‘panenka’ – blijven we herdenken tot in het licht van de eeuwigheid.
Antonin Panenka. Tsjecho-Slowakije – West-Duitsland, 20 juni 1976, finale Europees Kampioenschap. Eindstand 2-2, laatste penalty. Als Antonin Panenka die benut zal Tsjecho-Slowakije opfleuren. Voor het eerst sinds de Praagse Lente van 1968, die in bloed en tranen was versmacht. Hij draaide aan zijn snor en slenterde nonchalant naar de stip. In gedachten was hij terug bij de heerlijke zomernachten van 1968 In Praagse parken proefde hij met zijn vrienden even van flower power en rock-‘n-roll. De oprukkende tanks van de Sovjet-Unie rolden de droom van Alexander Dubcek aan flarden. Het geloof van de hervormingsgezinde partijleider in ‘een socialisme met een menselijk gelaat’ werd door het Kremlin gesmoord in het zicht van de vrijheid. Panenka weet het, want hij de speler van de cultvereniging Bohemians Praag had het met eigen ogen gezien. Hij bedacht koortsachtig een list om Sepp Maier te verslaan Als het lukt, zou Praag weer even Zlata Praha zijn, de Gouden Stad. Een subtiele schijnbeweging stuurde Maier naar de hoek. Terwijl hij al op de grond lag, klom een sublieme boogbal, een fluwelen fantasie, recht door het midden tegen de touwen.
De ‘Penalty van Panenka’ was geboren en oogstte wereldwijd applaus. Het beroemde Wenceslasplein stroomde vol. Praag danste de polka en dronk veel pils. Ter ere van Panenka. Wiens penalty het lot van een wereldgeneratie bezegelde. Ze beseften het nog niet, maar Panenka bespoedigde het interlandafscheid van Seppe Maier, Franz Beckenbauer en Gerd Müller. De zege op Nederland in de halve finale (3-1) trok ook een streep onder de Oranjehoogtepunten van Johan Cruijff en Wim van Hanegem.
Tsjecho-Slowakije had een politiek erg beladen parcours afgelegd. De glansrijke overwinningen op de Sovjet-Unie in de kwartfinale en West-Duitsland in de finale verzoende Praag – drempel van het Oosten, joodse thuishaven en mekka van de kunst – even met het verleden. Ze verzachtten het leed van de stalinistische processen in de jaren vijftig en zestig, en van de nazikampen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Milan Kundera bracht in zijn bekroonde film ‘De ondraaglijke lichtheid van het bestaan’ de typisch Praagse sfeer van ironie, erotiek en melancholie in beeld. Hij vertelde hoe ‘het communisme als een strenge vader de liefde en de humor verbood en de essentie van het leven ontnam.’ De ‘Penalty van Panenka’ was van een ondraaglijke lichtheid. Zat vol liefde voor de bal en spotte met alle opgelegde regels. Panenka pleegde een daad van dissidentie, waar Praag het patent op heeft. Een jaar na ‘Panenka’ stichtte schrijver Vaclav Havel de mensenrechtenbeweging Charta ’77, die de duisternis van de dictatuur belichtte.
Antonin Panenka vertegenwoordigde in zijn optreden de bekoorlijke Tsjechische voetbalschool. Die stijl kenmerkte zich door een uitstekende techniek, trage balcirculatie met onverwachte wendingen en een valse nonchalance. De Tsjecho-Slowaken leken te voetballen zoals ze leefden. Sloom en weemoedig, met zin voor het door verbeelding bedachte onverwachte. De communistische machtsgreep in 1948 verzuurde het balplezier. Met zijn penalty, die de hele Praagse sfeer uitademde, riep hij de aloude Tsjecho-Slowakse voetbaltraditie weer tot leven: de fantasie, de ondraaglijke lichte fantasie. Antonin Panenka.
