Praagse Lente/Winter tussen Palach en Panenka: vijftig jaar geleden werd Jan Palach begraven – RW

Vijftig jaar geleden, op 16 januari 1969, stak de 21-jarige student Jan Palach (1948-1969) zichzelf in brand. Uit protest tegen het neerslaan van de Praags Lente, de democratiseringsbeweging in Tsjecho-Slowakije tegen het communistische regime. De troepen van het Warschaupact – onder leiding van de Sovjet Unie – bezetten sinds de zomer van 1968 het land en de hervormingsgezinde partijleider Alexander Dubçek werd door de Russen wandelen gestuurd. Palach overleed aan de gevolgen van zijn verwondingen op 19 januari 1969. Bij zijn begrafenis op 24 januari 1969 overrompelden honderdduizenden verdrietige en boze inwoners de straten van Praag. Keek Antonin Panenka (1948) – die bij de dissidente cultclub Bohemians Praag voetbalde en even oud was als Palach – toen toe? Zeven jaar later herstelde hij met zijn beroemde penalty symbolisch de vrijheidslievende ideeën van de Praagse Lente.

Die gedenkwaardige avond in Belgrado, 20 juni 1976. De EK-finale tussen Tsjecho-Slowakije en West Duitsland, eindstand 2-2. Penalty’s. Als Antonin Panenka (2 december 1948) de laatste strafschop benut, zal Tsjecho-Slowakije opfleuren. Voor het eerst sinds de Praagse lente van 1968, die in bloed en tranen was versmacht. Panenka draait aan zijn zigeunersnor en slentert nonchalant naar de stip. In gedachten is hij terug bij die heerlijke zomernachten van 1968. In de Praagse parken proefde hij met zijn vrienden even van flower power en rock-‘n-roll. De doldrieste Sovjet-tanks schoten, op bevel van het Kremlin, op 21 augustus de droom van Alexander Dubcek aan flarden. Het geloof van de hervormingsgezinde partijleider in een ‘socialisme met een menselijk gelaat’ werd gesmoord in het zicht van de vrijheid.

Panenka weet het, want hij heeft het zelf gezien. Hij bedenkt koortsachtig een list om de Duitse doelman Sepp Maier, die hem kent, te verschalken. Als het lukt, zal Praag weer even Zlata Praha zijn, de gouden stad. Een subtie­le schijnbeweging stuurt Maier naar de hoek. Als hij al op de grond ligt, klimt een sublieme boogbal, een fluwelen fantasie, recht door het midden tegen de touwen. De penalty van Panenka is geboren, en oogst wereldwijd applaus. Het beroemde Wenceslasplein in Praag, stad van licht en schaduw, stroomt vol feestvierders. Zoals bij de nationale onafhankelijkheid in 1918. Zoals bij de Praagse Lente in 1968. Zoals bij de Fluwelen Revolutie in 1989, toen het IJzeren Gordijn werd neer­gehaald. Praag danst de polka en drinkt pils. Ter ere van Panenka. Wiens penalty het lot van een wereldgeneratie bezegelde. Ze beseften het nog niet, maar Panenka be­spoedigde het interlandafscheid van Maier, Franz Beckenbauer en Gerd Muller. De zege op Nederland (3-1 na verlenging) in de halve finale trok ook een streep onder de Oranje-hoogtepunten van Cruijff en Van Hanegem.

Tsjecho-Slowakije had een historisch en politiek erg beladen parcours afgelegd. In de kwalificatie scha­kelde het met Engeland the founding fathers van het balspel uit. De eliminatie van Nederland stopte de modernste voetbalvariant van het ogenblik af. De glansrijke overwinningen op de Sovjet-Unie (kwartfinale, 2-0 in Bratislava met een goal van Panenka, 2-2 in Kiev) en West Duitsland verzoende Praag – drempel van het Oos­ten, joodse thuishaven en mekka van de kunst – even met het verleden. Ze verzachtten het leed van de stalinistische processen in de jaren vijf­tig en zestig, en van de nazi-kampen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Milan Kundera bracht in zijn bekroonde film De Ondraaglijke lichtheid van het bestaan de typisch Praagse sfeer van ironie, erotiek en melan­cholie in beeld. Hij vertelde hoe ‘het communisme als een strenge va­der de liefde en de humor verbood en de Tsjech de essentie van zijn le­ven ontnam’. De penalty van Panenka was van een ondraaglijke licht­heid. Zat vol liefde voor de bal en spotte met alle opgelegde regels. Op dat niveau nooit meer vertoond. Platini, Maradona, Van Basten, Romario, Koeman, Nilis. De tovenaars van de traptechniek, ze waagden er zich nimmer aan. Panenka pleegde een daad van dissidentie, waar Praag het patent op heeft. De predikant Jan Hus, grondlegger van de Tsjechische natie, stierf in 1415 als ketter op de brandsta­pels van de katholieke Inquisitie. De schrijver Franz Kafka en zijn brievengeliefde, de journaliste Milena Jesenska, die tijdens het naziregime in haar oppositietijdschrift gevoelige pleidooien hield voor de vrije wil. De componist Dvorak. De politicus Dubçek. De voetballer Panenka. Alle­maal dissidenten. Op zoek naar de Pravda Zvitezi, de waarheid die zal zegevieren, volgens de laatste woorden van Hus. Met veel zin voor Praags pilsplezier. Zelfs de Romeinen hadden de Boheemse bierobsessie al ge­noteerd. Eén jaar na Panenka stichtte Vaclav Havel Charta ’77, de vermaarde Praagse mensenrechtenbeweging, die de duisternis van de communistische dicta­tuur belichtte.

Antonin Panenka (59 interlands, ze­ventien goals) vertegenwoordigde in zijn optreden de bekoorlijke Tsjechische voetbalschool. Hij speelde tot in 1980 voor Bohemians Praag en won tussen 1981 en 1985 met Rapid Wien twee landstitels en twee bekers.

De communistische machtsgreep na de Tweede Wereldoorlog verzuurde met het legervoetbal van Dukla tot in de jaren zeventig het balplezier. Met zijn penalty, die de hele Praag­se sfeer uitademde, riep Antonin Panenka – die pas na de val van de Muur op de hoogte werd gesteld van zijn cultstatus in de rest van de wereld – de aloude Tsjechisch traditie weer tot leven: de fantasie, de ondraaglijke lichte fantasie. De fluwelen voetbalrevolutie.